Sincan halı koltuk yıkama şirketi olarak güzel ilimiz Aksaray’ın Taşpınar yöresine ait el dokuma yün halılarını, boyalarının yıkama özelliğine göre temizliyor ve bakımını yapıyoruz.Şimdi Sincan halı koltuk yıkama olarak Taşpınar halıları hakkında daha ayrıntılı bilgi verelim.Taşpınar Halıları Taşpınar, Aksaray’a 27 km. uzaklıkta, Aksaray-Adana yolu üzerinde bulunan bir kasabadır. Coğrafi konumu itibariyle Taşpınar, Konya ovasına nazaran yüksek bir tepe üzerine kurulmuştur. Halkın büyük bir bölümü ovada ve Hasan Dağı eteklerinde bulunan yaylalarda yaşar. Taşpınar kasabası bulunduğu yöre itibariyle ilk çağdan başlayarak bir yerleşim birimi olmuştur. Bu Sardes-Ninova tarihi ticaret yolunun kalıntılarından anlaşılmaktadır. Yöre sakinleri Taşpınar adının “Taş Mağara”dan geldiğini söylüyorlarsa da bunu destekleyecek tarihi kayıtlara rastlanmamıştır. Taşpınar adının Yavuz Sultan Selim döneminde konulduğu düşünülmektedir. Yörede Roma, Bizans, Selçuk ve Selçuklu Ermenileri’nin ortaklaşa bastıkları paraların bulunması, bölgenin bu dönemlerde canlı bir ticaret ve yerleşim merkezi olduğuna işaret etmektedir. Aksaray’da halının ne zaman ve kim tarafından dokunmaya başlandığı kesin değildir. Fakat İbn-i Batuta Seyahatnamesi’nde, “Aksaray halılarının ilk kaynağı Tokarız ve Taşpınar’dır.” denir. Seyahatnamede ayrıca, renklerinin solmazlığı ile meşhur bu halıların Suriye, Irak, Mısır, Hindistan, Çin ve Türk ülkelerine ihraç edildiği de yazar. Şehir, dokuma geleneğini Selçuklu döneminde olduğu gibi Osmanlı döneminde de devam ettirmiştir. Sultan Abdülaziz devrinde yayınlanan H. 1292 M. 1875 tarihli Konya Salnamesi’nde, Niğde sancağının “Mahsulat-i Araziyesi” başlığı altında Niğde yöresinin o dönemdeki tarım ve sanayi ürünleri verilmektedir. Burada haşhaş, yağ, kitre, kök boya, finik, güz yapağısı, kilim, halı, halı yastık, terki heybesi, çarşı heybesi maşallah, kıl işi, çadır, kıl harar, köstek, vb. dokuma ve dokuma ile ilgili malzemeler belirtilmiştir. Taşpınar halıları dağ ve ova köylerinde dokunurlar. Bunlardan özellikle Kutluköy, Taşpınar, Yeşilova, Sultanhanı, Yuva, Karataş, Akçakent (Aceket), Helvadere, Karacaören ve Arısama, desen, renk ve halı çeşitleriyle ilginç özellikler gösterir. Halıcılık, Aksaray köylerinin önemli bir geçim kaynağıdır. Yüzey şekillerinin elverişli olmaması nedeniyle tamamen dokumacılığa yönelen köyler vardır. Hemen her evde bir dokuma tezgahı bulmak mümkündür. Halı dokunan ve bu işi geçim kaynağı olarak yapan yerlerde boyamacılık ayrı bir meslek haline gelmiştir. Bu nedenle Aksaray’da halı dokumacılığına paralel olarak ip boyama fabrikaları açılmıştır. Daha önceleri boyama işleri Niğde’nin Bor ilçesinde yapılırdı. Sonra oradaki ustalar Aksaray’a gelerek buralarda fabrikalar açmışlardır. Taşpınar halılarının karakteristiğini oluşturan kök boya ve cehri, Taşpınar halılarının iplerinin boyanmasında önemli bir yere sahip olup, bunları eski halılar üzerinde görmek mümkündür. Taşpınar halılarının ana renklerinin koyu kırmızı, kırbız ve koyu mavi olması, bir geleneğe bağlılığı gösterdiği gibi halıda çerçeve oluşturan bordürlerin sıralanmasındaki ahenge ve ağırbaşlılığa dekoratif bir etki yapmasını da sağlar. En önemlisi de bu renklerin bir uyum içerisinde ve belli bir orantıda motiflere dağıtılmasıdır. Bu renkler eskiden bitkisel boyalarla yapılırken günümüzde doğal boyalar bırakılmış ve yerlerine sentetik boyalarla yapılan renkler kullanılmaya başlanmıştır.
DOKUMADA KULLANILAN HAMMADDE Halının ana malzemesi yün olup, Aksaray’ın dağ ve ova köylerinde yaşayan ve koyun yetiştiriciliği ile uğraşan kişiler, yılda bir kereye mahsus olmak üzere koyunlarının kırkımını yapar. Fakat istisnai olarak besiye çekilen koyun ve keçilerin yılda iki defa kırkımı yapıldığı da olur. Birinci kırkım sonucu elde edilen yüne yapağı denir. İkinci kırkımda elde edilen yüne ise yün denir.Göçebe yaşayan ve zamanla yerleşik hayata geçen topluluklar, elde ettikleri yünü değişik şekillerde işleyip halıcılıkta kullanmışlardır.
TAŞPINAR HALILARINDA DESEN Taşpınar halılarının tüm çeşitleri geometrik düzende yerleştirilmiş bitkisel kökenli motiflerle süslenmiştir. Figürler kuvvetli bir biçimde üsluplaştırılmış olmasına rağmen pek az yer verilmiştir. Günümüz halıları üzerinde kullanılan bitkisel motiflerin aşırı üsluplaştırılmış olmasından dolayı bitkisel süslemelerin ne tür bir süsleme olduğunu söylemek güçtür. Boynuzlu ayak veya boynuzlu sandık kompozisyonunu oluşturan ana motif, geyik boynuzlarının tırtıllı yapraklara dönüştürülmesidir. Zeminin ana motifi olan madalyonların salbeklere benzeyen bölümlerinde kanatlarını açmış kartal figürü olduğu dokuyucular tarafından belirtilmektedir.Taşpınar halılarının yüzeyi, bordür, köşe dolguları ve zeminden oluşan bir şemaya göre oluşturulur. Halıların modelleri değişse de bordürlerin yerleştirilmesi değişmez. Bordürler küçükten büyüğe doğru, bazısında bir ve bazısında iki olmak üzere ana zemin etrafında dikdörtgen bir çerçeve oluştururlar. Taşpınar halılarında bordürlerin yerleşme düzeni şöyledir; boncuk, gül, ayak, sandık, sallama, köşe dolguları ve zemindeki göbek motifi. Bu bordürlerin içleri bitkisel veya geometrik motiflerle doldurulur. Bütün bordürlerin etrafı siyah konturla sınırlandırılır. Türk halılarında kullanılan bordürler dokundukları yörelerin özelliklerini taşır. Taşpınar halıları da bordür bakımından zengin olup kimi bordür birden fazla tekrarlanmış olup halıya hareketlilik ve zenginlik kazandırmıştır. Taşpınar halıları dar ve enli (geniş) bordürler olarak iki sıra haline oluşurlar. Kimi bordürler daire şeritler halinde sıralanırken, kimileri de geniş ve uzun şeritler biçiminde sıralanmaktadır. Sadece sandık bordürü kartuş biçiminde mihrabın alt ve üst kısımlarında yer alır ve halıda çerçeve oluşturmaz. Bütün bordürlerin içleri geometrik ve bitkisel motiflerle bezenmiştir. Fakat kuvvetli bir biçimde stilize edilmeleri bu motiflerin tanınmasını güçleştirmiştir.
Boncuk: Bu dar bordürler, halıların ilk bordürlerini oluştururlar. Taşpınar halılarının bütün modellerinde kullanılmaktadır. Bu bordür; gül boncuk, gül, ak gül ve akıtmalı gül gibi yerel isimle de söylenir.
Ayak: Ayak bordürü gül ve sandık bordürleri arasında yer alır. Bordürün yöresel adı ayatır. Özgün rengi ise tetir olup bu bordürün çeşitleri; çapar ayak, kirman ayak, salkım ayak, boncuklu ayak ve boynuzlu ayak adlarını alır.
Sandık: Taşpınar halılarının orta bölümünü oluşturan zemin yüzeyinin bezemesine sandık denilen bölümle başlanır. Halılarda ayak ile zemin arasında kalır. Bu bordür diğer bordürler gibi halıyı dikdörtgen bir şerit biçiminde dolanmaz. Sandık halının en kısa bordürü olup, bir kartuş biçimindedir Taşpınar halısında görülen sandık çeşitleri şunlardır; kapamalı sandık ve merdivenli sandık.
Sallama: Sandık ile madalyonlu zemin arasında kalan ve geniş zemini dikdörtgen şekilde kuşatan bordürdür. 10-12 cm kalınlığında olan sallamalar, halı köşelerinde birbirine sütun başlıklarını andıran kare şekildeki dolgularla bağlanır. Sallamanın gövdesinin dış bölümü balık sırtına benzeyen şekilleriyle doldurulur. Sallamanın içi bitkisel veya geometrik desenlerle de bezenebilir. Boncuklu sallama, çiçekli sallama, düz sallama ve balık sırtı sallamadır.
Köşe Dolguları: Zemin yüzeyinin bezenmesinde üçüncü aşama köşeliklerdir. Köşeler, zeminde yer alan ana motifi bordürlerden ayıran ve halının uzun ve kısa kenarları ile dik açı oluşturan üçgen boşluklardır. Eski ve yeni tüm Taşpınar halılarının köşe dolguları vardır. Köşelerin zemini genellikle lacivert olup, içleri bitkisel desenlerle bezenmiştir. Bunlar; bal peteği köşesi, cıngıldaklı köşe, yelekli köşe, üzümlü köşe ve yastıklı köşedir.
Avanis Modelinde Köşelik: Bu model, köşelerinde kullanılan desenler bakımından diğer modellerden farklılık gösterir. Avanis halılarının köşe dolguları altta iki yana açılmış ve ortasında gül çıkan bitkisel motiflerle süslenmiştir.
Madalyonlu Zemin: Taşpınar halılarında kullanılan bordürlerin en geniş ve merkezi olanıdır. Zemin yüzeyindeki kompozisyonlar, merkeze yerleştirilen madalyon motifleriyle tamamlanır. Yöresel adı göbek olan madalyonlar saf namazlık dışındaki eski yeni tüm Taşpınar çeşitlerinde kullanılmıştır. Taşpınar halılarında madalyon deseni iki şekilde gelişmiştir.
Oval Şemada Gelişenler: Bu madalyonlar Taşpınar halılarından olan uzun göbek modellerinde kullanılmıştır. Bu madalyon basık ve uzun bir dikdörtgen görünümüne sahip olup madalyonlar içerisinde en geometrik olanıdır.
Dairesel Şemada Gelişenler: Tepsi göbek, taban göbek, çivil göbek, yastık göbek ve minder göbek olmak üzere beş değişik modelde kullanılır. Bunlar renklerine göre de isim alırlar; Al Göbek, Beyaz Göbek, Gök Göbek ve Kırmızı Göbek.
TAŞPINAR HALILARININ ÇEŞİTLERİ VE KALİTE ÖZELLİKLERİ Taşpınar halılarında ebatlar, kulanım amacına göre değişiklik gösterir.Taşpınar’da yatak halısı, sedir halısı: 100x500 cm.Yan halısı: 140x500 cm.Seccade halısı: 120x230 cm.Heybe halısı: iki gözlü olup 50x50 cm.Eyerlik halısı: 80x60 cm.Yastık: 50-60x110 cm.Minder: 50x50-70 cm.Civil halı: 280x300 cm.Somya halısı: 100x180 cm.
1900 ile 1950’li yılları arasında dokunan Taşpınar halılarında 45x50, 50x50 düğüm de mevcuttur. Hav yüksekliği 1 cm.’dir ve bu sayılar yakın ölçüler içinde değişmektedir. Günümüzde Taşpınar halılarının kalitesi halk arasında ıstara gerilen ip sayısına göre hesaplanmaktadır. Istara gerilen 20 çift ipe “çile” denir. Yani 40 tek ip (20x2=40) bir çileyi oluşturur. Halıların boyutları da çile sayısına göre değişiklik gösterir. Örneğin 6 m2 büyüklüğünde bir taban halısında 13 veya 16 çile (16x40 = 840) tek ip, 3 m2 büyüklüğünde bir halıda 7-8 çile ip kullanılır. Her 10x10 cm’de 33x33 veya 30x30 düğüm bulunur. Hav yüksekliği çoğunlukla 1 cm’dir. Taşpınar halıları çeşit olarak da zengin olup, hemen hemen hepsi birbirinin değişik versiyonlarıdır. Ne yazık ki artık somya halısı, sedir halısı ve yatak halısı gibi bazı çeşitlerde dokunmamaktır.
SONUÇ Halılar, Aksaray’ın hemen hemen bütün köylerinde dokunmasına rağmen Aksaray halıları olarak değil de Taşpınar halıları olarak adını duyurmuştur. Bunun nedenlerinden biri de, halının çıkış yerinin Taşpınar olması ve en güzel örneklerinin burada dokunmasıdır. Taşpınar halılarının bildiğimiz süreçten itibaren pek çok değişiklikten geçerek modernleşme ile farklı bir kimliğe bürünmüştür. Gelişen olanaklara göre halıların pek çok unsurunda değişiklik olmuştur. Önceleri zevk ve estetiği ön planda tutularak, iplerinde kullanılan doğal boyalar ve motiflerinde kullanılan kompozisyonlarda birçok değişiklik olmuştur. Taşpınar halıları çeşit olarak da zengindir. Ama günümüz halıcılığı geçim kaynağı olduğu için en fazla para getiren ve kısa sürede dokunan halılar tercih edilmektedir.Taşpınar halıları hakkında yapılan bilimsel araştırmalar yeterli değildir. Böyle önemli kültürel ve ekonomik bir değerin daha iyi araştırılması değerlendirilmesi zorunludur.
